Ο όρος «αστικός μύθος» είναι η πιστή απόδοση του αγγλικού όρου urban legend. Ίσως θα ήταν σοφότερο να τον αποκαλούμε «σύγχρονο μύθο», μια και το ζητούμενο είναι να διακριθεί σαφώς από τα παραδοσιακά λαϊκά παραμύθια, που είναι αντικείμενο μελέτης της λαογραφίας. Είναι λοιπόν μια ιστορία, που περιέχει ένα εντυπωσιακό στοιχείο (συνήθως όχι υπερφυσικό με την έννοια των παραμυθιών) και την οποία ο αφηγητής διηγείται χωρίς να ξέρει αν είναι αληθινή, χωρίς να έχει ο ίδιος γνώση από πρώτο χέρι.
Η πόλη από μόνη της αποτελεί μια ξεχωριστή οντότητα, αρκετά βιομηχανοποιημένη, δίνει νόημα στην μετάβαση του ανθρώπου απ’ το στάδιο του “πρωτόγονου” στον πολιτισμό. Στις μεταμοντέρνες εποχές, ο άνθρωπος είναι απλά ένα γρανάζι στον μηχανισμό της πόλης, στον ίδιο μηχανισμό που ο ίδιος κατασκεύασε. Η πόλη έχει εξελιχθεί σε καταφύγιο του ανθρώπου από το ίδιο το φυσικό περιβάλλον.
Η Φύση κατά το παρελθόν αποτέλεσε την γενεσιουργό δύναμη των φόβων και των δοξασιών, των ιστοριών και της παράδοσης, ίσως γιατί στις μη αστικές κοινωνίες ο άνθρωπος ήταν πιο αυθόρμητος και αληθινός. Στην σύγχρονη ζωή που οι πόλεις μοιάζουν με απέραντες φυλακές κονσερβοποιημένων ανθρώπων, υπάρχει έμφυτη η ανάγκη για την δημιουργία νέας “μυθολογίας”, καινούριων παράδοξων ιστοριών. Αυτές οι ιστορίες είναι οι αστικοί θρύλοι, παράδοξες αφηγήσεις που αν και πολλές φορές ισορροπούν μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας, πάντα προέρχονται απ’ την έμφυτη ανάγκη του ανθρώπου να μετατρέψει το συνηθισμένο και ανούσιο σε μαγικό.
Ο μύθος είναι μια πιο σύνθετη έκφραση της αλήθειας, που προσφέρει νόημα σε καθημερινές πρακτικές και έχει στόχο την ενεργοποίηση εσωτερικών δυνάμεων. Ειδικά σε μια κυνική κοινωνία οι μύθοι φαίνονται να είναι απαραίτητοι για να μπολιάσουν με κάποιο τρόπο το συναίσθημα ή την αίσθηση του απρόβλεπτου. Ο άνθρωπος έχει ανάγκη τον μύθο ως φωνή του ασυνειδήτου. Οι αστικοί θρύλοι λοιπόν, φαίνεται να επαναφέρουν κάποια αρχέτυπα. Συνήθως μεταδίδονται από στόμα σε στόμα μεταξύ φίλων, με περιεχόμενο άλλοτε εγκληματικό, διεστραμμένο, υπερφυσικό κι άλλοτε με το στοιχείο της γοητείας που ασκεί ο τρόμος, η συντριβή της ρουτίνας. Παρακάτω θα δούμε συνοπτικά μερικούς αστικούς θρύλους ή ιστορίες απ’ το urban gothic, που έχουν πολύ ενδιαφέρον.
Μετά τη δύση του ήλιο, το λυκόφως της πόλης απλώνεται σαν φαραωνική κατάρα, οι σκιές παίρνουν ζωή και μοιάζουν να παίζουν τα τελευταία τους φύλα, στο τραπέζι των πιθανοτήτων της ίδιας τους επιβίωσης στο ασυνείδητο των ανθρώπων. Η πόλη μας αφομοίωσε, γίναμε εξόριστοι από την φύση και δεσμεύσαμε τις ανασφάλειες μας σε διαμερίσματα που νομίζουμε πως το παράλογο ή το μυστήριο θα μείνουν μακριά. Το ρολόι δείχνει περασμένα μεσάνυχτα.
Οι αστικοί μύθοι γίνονται συνήθως πιστευτοί επειδή τις περισσότερες φορές περιέχουν ψήγματα αλήθειας, επειδή πολλοί από αυτούς λένε πράγματα ευχάριστα, επαινετικά ή, από την άλλη, συναρπαστικά. Για να αναπαραγάγει κάποιος έναν αστικό μύθο δεν είναι υποχρεωτικό να τον πιστεύει, μπορεί να αμφιβάλλει για μια ιστορία και όμως να τη διηγηθεί και να βοηθήσει στην εξάπλωσή της.
Οι αστικοί μύθοι υπήρχαν πολύ πριν από την εμφάνιση του διαδίκτύου στη ζωή μας, όμως το διαδίκτυο συμβάλλει στη διάδοσή τους διότι δίνει τη δυνατότητα στον αστικό μύθο να φτάσει σε πολύ ευρύτερο ακροατήριο· επιπλέον, επειδή συνήθως διαδίδεται σε γραπτή μορφή, έχει μεγαλύτερη εγκυρότητα από έναν μύθο που διαδίδεται προφορικά. Ταυτόχρονα όμως,, το διαδίκτυο δίνει και τα μέσα για την ανασκευή του μύθου, μεταξύ άλλων χάρη στη μεγάλη ευκολία που προσφέρει για πρόσβαση σε πηγές.
Σήμερα, οι μύθοι περισσότερο διαδίδονται με ιστολόγια και ιστότοπους. Οι αστικοί μύθοι συχνά διαδίδονται σε κύματα, δηλαδή δημοσιεύεται κάπου μια εντυπωσιακή ιστορία, αναπαράγεται με πολύ μεγάλη ταχύτητα σε ιστολόγια και κοινωνικά μέσα, πείθει κάποιους, προκαλεί συζήτηση, κάποιος την ανασκευάζει· όμως ένα-δυο μήνες αργότερα, κάποιος άλλος την αναπαράγει, και φτάνει σε άλλα πρόσωπα, που δεν έχουν ακούσει την ανασκευή της και την αναπαράγουν κι αυτοί, και ούτω καθεξής.
Η ελληνική κοινή γνώμη είναι ιδιαίτερα εύπιστη σε σύγκριση με άλλους λαούς, αν και δεν υπάρχει (και κανείς δεν έχει!) την εποπτεία που απαιτούν τέτοιες συγκρίσεις. Ωστόσο, υποψιάζομαι βάσιμα ότι οι Έλληνες πιστεύουν εύκολα μύθους που αφορούν την ελληνική γλώσσα ή την ελληνική ιστορία.
Η γοητεία των αστικών θρύλων έγκειται στο γεγονός ότι μοιάζουν να περιγράφουν την ιστορία μιας μυστικής πόλης που είναι αόρατη σ’ εμάς. Αποκτούν τέτοια έκταση και δίνουν λεπτομέρειες με αποτέλεσμα να μην μπορείς να τους απορρίψεις παντελώς. Υπάρχουν και ιστορίες που συρρικνώνονται και τελικά εξαφανίζονται, όμως οι πραγματικοί αστικοί θρύλοι ποτέ δεν χάνονται απ’ τις αφηγήσεις μας, αντιθέτως μετατρέπονται σε μια νεο-μυθολογία. Οι αστικοί θρύλοι ταξιδεύουν σε διαφορετικές χώρες, πόλεις και δημιουργούν “διανοητικές αποικίες” μέσα στον νου των ανθρώπων. Βέβαια στον δυτικό κόσμο ο τρόπος ζωής είναι παρόμοιος γι’ αυτό δεν συναντάμε αποκλίσεις. ;
Τελικά δεν έχει σημασία τι είναι αληθινό και τι όχι. Φαίνεται να υπάρχει μια μυστική ροή ιδεών που ναι μεν περιέχει υπερβολές, ψέματα και διαστρεβλωμένες επινοήσεις, όμως δεν μπορούμε να αγνοήσουμε πως οι θρύλοι αυτοί έχουν μια πολυεπίπεδη δομή, αποτελούν κατά κάποιο τρόπο τις παραδόσεις του 20ου και 21ου αιώνα. Οι αστικοί θρύλοι φαίνεται να συγκεντρώνουν κοινά χαρακτηριστικά, όπως τα ανέκδοτα και οι φήμες. Μήπως πρόκειται για αφηγήσεις που φορούν το προσωπείο της φαντασίας για να μην χρειάζονται επαλήθευση; Το τρομακτικό με τους αστικούς θρύλους είναι πως μπορεί κανείς να τους αντιγράψει. Ξεκινούν ως φανταστικά κατασκευάσματα, όμως δημιουργούν ιδέες που κάποιοι σπεύδουν να τις αναπαράγουν. Ένας αστικός θρύλος μπορεί να γίνει πηγή έμπνευσης για πίνακες και νουβέλες, για ταινίες, για δημοσιογραφικές έρευνες, για κοινωνιολογικές αναλύσεις και να μελετηθούν ακόμη και από τις αστυνομικές αρχές. Μ’ αυτό τον τρόπο οι αφηγήσεις αυτές τρυπώνουν στην πραγματικότητα και στο τέλος δεν ξέρουμε αν τους δημιουργήσαμε εμείς ή τα γεγονότα.