Ο πολυκόρυφος ορεινός όγκος του Ερύμανθου διαρρέεται , στις ανατολικές υπώρειες του από τον Πηνειό ποταμό. Στα ακάλυπτα από χώματα μέρη της κοίτης του ποταμού αυτού καθώς και στην άλλη επιφάνεια του βουνού παρατηρεί κανείς ευκρινώς γεωλογικές μεταβολές που έχουν γίνει στο βάθος του χρόνου από την επενέργεια της ορεογόνου δύναμης. Αλλά εκτός από τις επιφανειακές μεταβολές, οι οποίες είναι ορατές με γυμνό οφθαλμό, είναι φυσικό να έχουν γίνει και άλλες στα θεμέλια του βουνού και σε ποικίλο βάθος, είτε κάτω από την κοίτη του ποταμού είτε σε άλλα μέρη. Αυτές οι μεταβολές είναι διάφορες εσωτερικές σήραγγες , υπόγειες στοές καθώς και σπήλαια που διαφέρουν σε μέγεθος , σε σχήμα και σε στερεότητα.
Ένα τέτοιο υπόγειο σπήλαιο (βάραθρο) που η ορεογόνος δύναμη έφτιαξε στις ανατολικές υπώρειες του Ερύμανθου , ανάμεσα στα χωριά Κρυόβρυση (Βερβινή) της Ηλείας, Δροσά (Προστοβίτσα) της Τριταίας και Τσίπιανα της Ηλείας ,είναι η Δρακότρυπα , στην τοποθεσία Καριές στα όρια της Κρυόβρησης, στην αριστερή όχθη του Πηνειού. Στην δημιουργία της εκτός απο την ορεογόνο δύναμη συνέβαλε και το νερό. Αυτό και με τις τρεις μορφές του (στερεά, υγρά, ατμός) και ακόμα με την ροή του και τη στάση του ,έφαγε, διέλυσε, τρύπησε και έσπασε μέσα στον απέραντο χρόνο τα εύκολα ασβεστο-μαγνησι-ανθρακικά πετρώματα της περιοχής. Ιδιαίτερα επέδρασε στα πετρώματα της κοίτης του ποταμού καθώς και στα τοιχώματα των σπηλαίων του βρίσκονται κάτω από την επιφάνεια του εδάφους και όπου ακόμα μπορούσε να εισχωρήσει. Το νερό με τις πολλές και ποικίλες ενέργειες του κατέστρεψε τις συνδέσεις και τους αρμούς των πετρωμάτων, τα χαλάρωσε και τα έκανε ετοιμόρροπα.
Η βραδεία αυτή αποσυμπίεση των πετρωμάτων στην ανωτέρω περιοχή του Ερύμανθου προκάλεσε σε κάποια χρονική στιγμή , την κατακρήμνιση της οροφής του συγκεκριμένου σπηλαίου με αποτέλεσμα να φανεί μια κάθετη τρύπα με μεγάλο βάθος στο εσωτερικό της γης.Το γεωλογικό αυτό γεγονός κατατρόμαξε τους κατοίκους της περιοχής ,έξαψε την φαντασία τους και αποτέλεσε ερέθισμα για να πλάσουν τον μύθο για την Διακότρυπα και το μοναδικό ένοικο της τον Διακοτρουπίτη. Η σχετική παράδοση που φθάνει μέχρι τις μέρες μας καταγράφτηκε απο το Νικ.Γ.Πολίτη και έχει ως εξής :
[Η αιτία που ερημώθη το χωριό ήταν το στοιχειό της Δρακότρυπας, ένας Δράκος, που έτρωγε τους ανθρώπους και κόντεψε να τους ξεπατώση. Μια γιορτή που εχορεύανε στ αλώνι οι χωριανοί και μαζί μ'αυτούς και η όμορφη παπαδοπούλα του χωριού, ήρθε κι ένας ξένος και επιάστηκε στο χορό και εκεί που χόρευε έλεγε και ένα τραγούδι που είχε παράξενο γύρισμα :
Σαν αστράψη και βροντήξη , Παπαδοπούλα θε να λείψει.
Και άμα τελείωσε το τραγούδι άστραψε και εβρόντηξε, και ο ξένος και η παπαδοπούλα εχάθηκαν. Μόνο οι χωριανοί είδαν να βγαίνει τότες καπνός από την Δρακότρυπα και κατάλαβαν πως ο ξένος ήταν ο Δράκος και άρπαξε την παπαδοπούλα. Απο τότες άρχισε θανατικό στο χωριό και έτσι αποφασίσανε οι χωριανοί να αφήσουν το χωριό , κι επήγαν και φτειάσανε το άλλο παραπάνω].
Ο φημισμένος γιατρός των Πατρών Χρήστος Κορύλλος, δεινός πεζοπόρος και σπουδαίος περιηγητής , γνωστός και από τα μνημειώδη έργα του " Χωρογραφία της Ελλάδος" και "Πεζοπορία από Πατρών εις Καλαμάς", μεταβαίνωντας το 1890 με τον συνάδελφο του Γ.Διαμαντόπουλο στη Δίβρη μέσω Βερβινής για επίσκεψη ασθενούς είχε την ευκαιρία να δει την Διακότρυπα και την γύρω περιοχή , μεταξύ άλλων γράφει και τα εξής :
[ Οι Μποκοβιναίοι έλεγαν οτι εγκατέλειψαν το χωριό αυτό διότι τους έτρωγε το στοιχειό. Προς αποφυγή δηλαδή του στοιχειού εγκαταλήφθηκαν τα χωριά Ανδρόνι και Δερβινή.]
Ο Κόρυλλος βλέπει τα πράγματα από την σκοπιά του γιατρού και προσπαθεί να δώσει τη δική του ερμηνεία στο περιεχόμενο του μύθου. Γι αυτόν δεν ήταν το στοιχειό, δηλαδή ο Δράκος, που αποτελούσε την διαρκή απειλή της ζωής των κατοίκων του χωριού , ούτε η φωλιά του, η απύθμενη δηλαδή Διακότρυπα, αλλά κάποια "ενδημική νόσος". Αυτή κατά την γνώμη του ανάγκασε τους κατοίκους να μεταφέρουν το χωριό τους εκεί που είναι σήμερα, επειδή η νέα τοποθεσία βλέπει προς μεσημβρία και δεν μαστίζεται από καμία "νόσο"(στοιχειό).
Η εξήγηση του γιατρού φαίνεται να είναι αρκετά πειστική , καθόσον η περιοχή γύρω από την Διακότρυπα δεν είχε ποτέ νερό πόσιμο. Υποχρεωμένοι οι κάτοικοι να αντλούν νερό από το παρακείμενο ποτάμι του Πηνειού για τις ανάγκες τους, βρίσκονταν κάτω από διαρκή κίνδυνο ενδημικών ασθενειών, του στοιχειού δηλαδή. Στη νέα θέση είχαν και άφθονο νερό από πηγές και μεσημβρινό προσανατολισμό και επομένως συνθήκες υγιεινής ασυγκρίτως καλύτερες.
Με τους γοητευτικούς μύθους και τις ευφάνταστες παραδόσεις για την Διακότρυπα, τα ξωτικά της περιοχής και τις παπαδοπούλες, μεγάλωσαν γενιές και γενιές Δερβιναίων ώσπου μια μέρα όλα αυτά ξεδιαλύθηκαν χάνοντας την αίγλη τους και το μυστήριο που τα κάλυπτε. Στις 16 Αυγούστου το 1936 οργανώθηκε εξερεύνηση της Διακότρυπας απο ομάδα σπηλαιολόγων των τμημάτων Πατρών και Αθηνών του Ελληνικού Ορειβατικού Συνδέσμου. Οι κάτοικοι του χωριού όταν πληροφορήθηκαν την άφιξη του κλιμακίου και τον σκοπό του,κατέβηκαν μαζί με τον πρόεδρο της κοινότητας στις Καρές για να παρακολουθήσουν την απίστευτη επιχείρηση. Η τριμελής ομάδα μετά την εξωτερική εξέταση του βαράθρου και την κατάστρωση του σχεδίου εξερευνησής του , έκανε την πρώτη απόπειρα καθόδου σ'αυτό με βοήθεια ανεμόσκαλας μήκους 40 μέτρων την οποία είχε φέρει μαζί της.
Δυστυχώς η σκάλα αυτη δεν έφτασε μέχρι τον πυθμένα, οπότε οι εξερευνητές αναγκάστηκαν να κατασκευάσουν πρόχειρη συμπληρωματική σκάλα με σχοινιά που έφεραν οι χωρικοί απο τα σπίτια τους. Και η νέα προσπάθεια δεν απέδωσε γιατι και πάλι η σκάλα αυτη δεν έφτασε μέχρι τον πάτο της Διακότρυπας. Τελικά οι εξερευνητές πρόσθεσαν στο πάνω μέρος της ανεμόσκαλας μια τριχιά περίπου 20 μέτρων και την κατέβασαν μέχρι που έφθασε στο βάθος της σπηλιάς. Στο εσωτερικό της Διακότρυπας οι πέτρες ξυσμένες και γλιστερές απο την πτώση του νερού , εξέχουν σαν μαχαίρια. Οταν πλησιάζει κανείς στο στόμιο του βαράθρου κόβεται η ανάσα του, καθώς αντικρίζει το χάος. Τα μαύρα καλιακούδια που κράζουν στο βάθος σπάζουν την σιωπή του χώρου. Το βάθος του βαράθρου κυμαίνεται απο 59 μέχρι 64 μέτρα. Εκείνος που βρίσκεται κάτω διακρίνει ένα πολύ μικρό μέρος του στομίου που μοιάζει σαν αστέρι στον ουρανό.
Τα αποτελέσματα της εξερεύνησης της Διακότρυπας προκάλεσαν ανάμικτα συναισθήματα στους κατοίκους . Ικανοποίησαν μεν την περιέργεια τους για τα καθέκαστα του βαράθρου, ταυτόχρονα όμως και τους δυσαρέστησαν , καθόσον οι πεζές πληροφορίες των σπηλαιολόγων αποδόμησαν ένα πολύ ωραίο παραμύθι που η φαντασία γενεών είχε πλάσει.......................
Ευχαριστούμε για τις πληροφορίες αλλα και για την ξενάγηση στο χώρο τον λαογράφο και συγγραφέα κ. Ηλία Τουτούνη .